Podstawy myśli buddyjskiej

   Wprowadzenie. Na kilku stronach nie jest możliwe nawet bardzo krótkie przedstawienie nauki Buddy, której poświęcona jest ogromna literatura. Intencją tej pracy jest zwrócenie uwagi na istotę buddyzmu i rzucenie światła na mylne objaśnienia tej doktryny.
   Od swojego Przebudzenia ponad 2500 lat temu aż do śmierci, która nastąpiła około 480 roku przed naszą erą, Budda nauczał tylko jednego: wybawienie od cierpienia poprzez uznanie go. Duchowa droga, będąca podstawą jego nauczania, została nazwana buddyzmem.
   Szczególne znaczenie w myśli buddyjskiej ma takie postępowanie człowieka, które pozwala mu uwolnić się od niezadowolenia i poznać szczęście, blask i wewnętrzną wolność. Zgodnie z doktryną buddyzmu cierpienie i wybawienie od niego są uwarunkowane stanem ducha, od którego zależy też kontynuacja egzystencji istot w jednym z sześciu planów cyklu odradzania się (sansary).
   Uwolnienie się od stanu niezadowolenia i od cierpienia, charakterystycznych dla dowolnej formy istnienia, zakłada przede wszystkim poznanie prawdziwej natury świata, który charakteryzuje się niestałością oraz zanikaniem wszystkiego, co się rodzi, i ta jego właściwość leży u podstaw powszechnego cierpienia. Rozwój zdarzeń nie jest konsekwencją przypadku lub narzędziem boskiej woli, ale zależy od wielu związanych ze sobą przyczyn, które determinują porządek rzeczy.
   Człowiek, składający się z pięciu znajdujących się w ścisłej zależności wzajemnej grup psychofizycznych, jest związany z pozostałym otoczeniem, z naturą i innymi istotami żywymi, ludźmi i zwierzętami.
   Budda wzywa do czystości i odpowiedzialności indywidualnej, do przezwyciężania negatywnych przejawów uczuć za pomocą analizy i podporządkowania sobie odczuwanego podmiotu, ducha.
   Dzięki doświadczeniu, zbudowanemu na medytacji, wiara w namacalne realia stopniowo słabnie, pozwalając zobaczyć naturę ducha, ukrytą za nieświadomością, z której wynikają dwoistość i mylne postrzeganie wewnętrznego i zewnętrznego świata zjawisk.
   Podobna iluzoryczna percepcja wywołuje też namiętności, pociągające za sobą pożądanie, odrażającą nienawiść i wszystkie związane z nimi negatywne emocje.
   Emocje determinują uczynki, których suma określa los człowieka zgodnie z prawem karmy, które ogarnia nie tylko dany odcinek życia, ale i jego kontynuację w cyklu kolejnych odrodzeń.
   Mówiąc dokładniej, złe uczynki rodzą się z nieznajomości prawdziwej natury zjawisk. Nieznajomość wywołuje zawiść i nienawiść, które nieuchronnie pociągają za sobą ciężkie następstwa przeszkadzające temu, kto jest przez nie opanowany, wybawić się od cierpień. Uczynki pozytywne natomiast, związane z najwyższym poznaniem - wizją nietrwałości i niesubstancjalności zjawisk - pozwalają na szczęśliwe życie i wiodą ku oswobodzeniu od więzów sansary.
   Co się tyczy praktyki, to Przebudzenie idzie po drodze duchowej opisanej przez Buddę, drodze sprawiedliwości i równowagi, na której należy unikać skrajności - nieposkromionych zmysłowych pragnień i surowego ascetyzmu - przy nierozerwalnym zjednoczeniu mądrości i współczucia.
   Zawarte w buddyzmie rady świadczą o jego głęboko etycznym charakterze. Jednak ta etyka nie ma wartości sama w sobie, ale tylko wtedy, gdy mieści się w fundamentalnej triadzie ścieżki duchowej - etyce, medytacji i mądrości - które są jej podstawą.
   Człowiek jest całkowicie odpowiedzialny; sam musi dokonywać wyboru i podejmować decyzje - zgodnie z głównymi zasadami objawień Buddy, ale bez zakazów i nakazów, które to pojęcia są obce myśli buddyjskiej.
   Etyka buddyjska jest w swej intencji etyką zamiaru i może być rozważana odmiennie w świetle mądrości, która towarzyszy rozwojowi duszy. Rozwój ten realizuje się poprzez praktyki koncentracji i medytacje, które są w centrum tradycji buddyjskiej. Ich celem jest transformacja człowieka przez oświecanie i uspokajanie duszy, a także stopniową eliminację negatywnych tendencji - rezultat wiary w trwałe substancjalne "Ja".
   Rozwój takiego życia wewnętrznego przynosi równowagę i niewysłowione szczęście (niezależne od zewnętrznych okoliczności), co w naturalny sposób prowadzi do osłabienia chciwości, zawiści i egoizmu oraz do ukazania się światła mądrości i współczucia.
   Człowiek wolny od namiętności i przyziemnych myśli omija bolesny cykl odrodzeń, nie poznając nowych wcieleń. Skończonego i definitywnego szczęścia, które towarzyszy wyzwoleniu, nie można w żaden sposób opisać, przewyższa ono rozum człowieka - to zbawienie, o którym nauczał Budda.
   Filozofia to czy religia? I religia, i filozofia. Religia, która nie uznaje idei antropomorficznego Boga-stwórcy, ale poprzez wiarę w nie narodzonego, niedwoistego, nie uwarunkowanego, nie związanego z żadnym miejscem Wszechwiedzącego, przy głęboko filozoficznym, ale bez spekulatywnego celu podejściu służy stanowi wewnętrznemu.
   System myśli buddyjskiej jest pozbawiony dogmatyzmu, nauki Buddy mogą być porównywane do łódki, która pozwala przepłynąć z jednego brzegu na drugi (to jest od chaosu do jasności transcendentnej) i którą należy później porzucić. W tej metaforze zawierają się otwartość i tolerancja buddyzmu, jego postawa szacunku dla innych tradycji religijnych i intelektualnych.
   Główne elementy myśli buddyjskiej. Osoba ludzka opiera się na pięciu psychofizycznych podporach, którymi są: forma (rupa), uczucia (vedena), wrażenia (sanna), dobrowolność (samkhara) i poznanie (vinnana). Te zjawiska wspólnie tworzą niestały i iluzoryczny świat, istniejący w sposób relatywny i umowny. Wszystkie złożone elementy są nietrwałe (annica).
   Cały świat, ożywiony bądź nie, jest nie tylko zmienny, ale i niesubstancjonalny. Wszystko (świat) zrodzone z przyczyn i warunków nie ma własnego istnienia, co prowadzi do nicości (anatta), jednakże w sposób względny świat istnieje. Wszelkie zjawiska są z natury rzeczy nicością przez swoje uwarunkowania. Buddyzm opiera się na prawie przyczynowym, z którego wynika proces narodzin i śmierci (paticcasa-muppada).
   Odradzanie się można wyjaśnić w następujący sposób: ludzkie istnienie to nieprzerwany potok następujących po sobie pojawień się i zniknięć szczególnych stanów pięciu psychofizycznych zjawisk. Na tej podstawie można mówić o continuum. Ponieważ nie ma żadnego stałego bytu, trwającego w jakimś odcinku czasu, to i od jednego istnienia do innego nie może przechodzić nic trwałego. Umierająca, a następnie odradzająca się istota nie jest ani tą samą, ani inną istotą - to nieprzerwany potok pobudzany moralną siłą uczynków. Tak więc istoty przywiązane do swoich uczynków potencjalnie same dźwigają swoją egzystencję. Prawo karmy (uczynków) i prawo odradzania są powiązane ze sobą: karma (akty woli) jest w pewnym sensie energią, zasilającą strumień zjawisk psychofizycznych (continuum).
   Myśl buddyjska to doktryna o dwóch prawdach: absolutnej i względnej.
   Etyka buddyjska. Opiera się ona na altruizmie i współczuciu. Podstawą tej etyki jest powstrzymywanie się od dokonywania złych uczynków: nie zabijać ani ludzi, ani zwierząt; nie kraść; nie upijać się; nie wygłaszać fałszywych, pustych albo kłamliwych mów; nie cudzołożyć.
   Naturalnie te zasady muszą odpowiadać okolicznościom miejsca i czasu. Mnich buddyjski kieruje się wieloma (ponad 200) regułami, podczas gdy osobom świeckim radzi się przestrzegać tych pięciu podstawowych zasad.

Stanowisko buddyzmu wobec niektórych problemów związanych z biotechnologią

   Pewne poglądy dotyczące ryzyka stosowania biotechnologii wynikają z podstawowej zasady świętości życia ludzkiego i jakiejkolwiek formy istnienia w ogóle.

a) Najwyższa świętość życia ludzkiego ma priorytet przed wszystkimi innymi względami. Zgodnie z buddyzmem tylko wyjątkowo trudno otrzymywane życie ludzkie pozwala zrealizować wybawienie z więzów sansary.
b) Embrion powstaje w wyniku połączenia plemnika z komórką jajową, ale buddyzm twierdzi, że do życia konieczny jest trzeci element: continuum świadomości.
   W sprzyjających warunkach genetycznych embrion jest przeniknięty siłą psychomentalną. Budda mówił o tym w ten sposób:
   "Mnisi, zarodek życia jest zasadzony tam, gdzie znajdują się połączone trzy elementy. Jeśli matka i ojciec łączą się, ale nie jest to okres właściwy dla matki, i istnienie, które musi się odrodzić (gadhabba) jest nieobecne, żaden zarodek życia nie będzie zasadzony. Mnisi, jeśli ojciec i matka łączą się i jest to okres właściwy dla matki, i jeśli istnienie, które musi się odrodzić, jest nieobecne, także żaden zarodek życia nie będzie zasadzony. Mnisi, jeśli ojciec i matka łączą się, i jeśli jest to okres właściwy dla matki i istnienie, które musi się odrodzić, jest przychylne, wtedy przez zespolenie tych trzech elementów zarodek życia będzie zasadzony (Sutta-pitaka, Lahhgula-nikya, I, 265-266 l, Cannon Pali)".
c) W momencie śmierci zmieniają się pewne fizyczne elementy: stałe, ciekłe, ciepło, powietrze. Elementy stałe rozpuszczają się w ciekłe, ciekłe wchłaniają ciepło, a ciepło przechodzi w powietrze. W każdej z tych faz u umierającego można zaobserwować odczucie ciężkości, utraty podpory, pogrążenia się w cieczy... Amerykańscy i francuscy uczeni badali przypadki śmierci klinicznej. Przypuszcza się, że ciągłość świadomości jest obecna w powłoce cielesnej przez trzy dni po śmierci klinicznej.
d) Na koniec możemy powiedzieć, że zgodnie z nauką buddyjską człowiek to coś więcej niż istota biologiczna i rezultat związku dwojga osobników. Istnieje on w swojej psychofizycznej całości i dziedziczy poprzednie uczynki.
   To ciągłość świadomości, mającej własny "program", który ujawnia się w połączonej komórce. Istnienie ludzkie, chociaż jest zdeterminowane przeszłymi uczynkami, ma wybór i możliwość modyfikacji swojego "stawania się".
   Buddyzm przyznaje, że dziedziczność i otoczenie mają duży wpływ na życie, jednak zawsze podkreśla siłę przeszłych uczynków - wyjaśniając w ten sposób różnorodność istnień i ich sytuacji.
   Jak mówią starożytne teksty, "istnienia są posiadaczami swoich uczynków oraz ich spadkobiercami; uczynek - to łono, z którego się rodzą, ich przyjaciel, ich schronienie. Jakikolwiek byłby dokonany uczynek, pozytywny czy negatywny, one go dziedziczą" (Majjhima-nikya, III, 203).
e) Z tych głównych zasad tyczących odradzania się, prawa przyczynowości i współczucia wynika buddyjska etyka medyczna.

Eutanazja

   Na pierwszym miejscu wśród negatywnych uczynków w etyce buddyjskiej jest unicestwienie życia (swojego lub cudzego).
   Eutanazja to skomplikowany i delikatny problem, i stosunek do niej będzie różny, zależnie od tego, czy chodzi o "aktywną", czy też o "pasywną" eutanazję.
   Niedopuszczalna jest interwencja skracająca życie, a także intensywna terapia dla podtrzymania życia, jest ona bowiem uważana za formę przemocy. Zbliżanie się do śmierci w miarę możności powinno być spokojne i pogodne.

Zarodek

   Ze wszystkiego, o czym mówiliśmy wcześniej, wynika, że embrion jest święty; posiada całą potencjalność istnienia ludzkiego.

Antykoncepcja

   Za najodpowiedniejszy sposób uważane jest stosowanie prezerwatywy.

Sterylizacja

   Sterylizacji należy unikać, ponieważ jest nieodwracalna.

Aborcja

   Jest zabronionym unicestwieniem życia, niezależnie od stadium, w którym jej dokonano.

Zapłodnienie in vitro

   Według buddyzmu powołanie do życia jest możliwe różnymi sposobami. Embrion in vitro jest zarodkiem życia i musi być chroniony tak jak człowiek. Dzieci przychodzące na świat w rezultacie sztucznego zapłodnienia i dzieci poczęte metodą naturalną muszą mieć takie same prawa.

Przeszczep organów

   Problem przeszczepu organów musi być przemyślany od strony etycznej. Chodzi o akt współczucia, o to, by była to pomoc udzielona bliźniemu.