Przypadek 1

SZTUCZNE ZAPŁODNIENIE PRZY UDZIALE POSTRONNEGO DAWCY

Para małżeńska: żona mogąca rodzić, mąż dotknięty azoospermią; do zapłodnienia wymaga dawcy.

a) Prawo do tego rodzaju praktyki.
b) Zgodna wola małżonków.
c) Odpowiedzialność lekarza za genetyczną (wykluczenie kazirodztwa) i higieniczną (niebezpieczeństwo przekazania chorób wrodzonych) jakość spermy.
d) Anonimowość dawcy.
e) Zakaz używania płynu spermowego od kilku dawców.
f) Problemy prawne wynikające z obowiązku wpisania nazwiska ojca do akt stanu cywilnego.
g) Wynagrodzenie dawcy.
h) Zrzeczenie się wszelkich praw przez dawcę.
i) Tajemnica lekarska.

1. Prawo międzynarodowe

   Prawo międzynarodowe nie zawiera obecnie żadnych norm zabraniających sztucznego zapłodnienia ani przeniesienia komórki jajowej, zapłodnionej spermą męża lub dawcy, do macicy "matki zastępczej".
   Niemniej jednak istnieją dyrektywy, wynikające z trzech zaleceń Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, rezolucji A2 327/88 i A2 372/88 przyjętych 16 marca 1969 r. przez Parlament Europejski (Journal Officiel C 96/165 z 17 kwietnia 1989 r.) oraz oświadczeń Europejskiej Komisji Praw Człowieka 6574/71 i 7654/76.
   W zaleceniach i rezolucjach wychodzi się z założenia, że ponieważ "za pomocą zapłodnienia in vitro człowiek ma możliwość interwencji w życie ludzkie i wpływania w początkowym stadium na jego rozwój", to stwierdza się w preambule, że "embrion i płód ludzki w każdych okolicznościach są godne szacunku [...]; od tego momentu prawa człowieka mają podstawowe znaczenie".
   W konsekwencji 4 punkt rezolucji 372/88 stwierdza, że "życie ludzkie, a szczególnie prawo do ochrony osoby ludzkiej ma wielką wartość, znaczenie, dlatego należy, wykorzystując w tym celu odpowiednie techniki i metody, oszczędnie "wydatkować" embriony przy zapłodnieniu in vitro".
   W punktach 5 i 6 tejże rezolucji czytamy: "przy zapłodnieniu in vitro liczba zapłodnionych komórek jajowych nie może przewyższać możliwości zagnieżdżenia i rozwoju w macicy" i "do przechowywania embrionów w banku nasienia można uciekać się tylko wtedy, gdy z różnych przyczyn niemożliwe jest szybkie umieszczenie embrionu w macicy".
   W konsekwencji (punkt 8): "Przechowywanie embrionów ludzkich w banku nasienia może być stosowane tylko wtedy, gdy stan zdrowia kobiety chwilowo nie pozwala umieścić embrionu w macicy i implantacja (za zgodą kobiety) będzie przeprowadzona później. Okres przechowywania nie może przekraczać trzech lat. Gdy nie jest możliwe przeniesienie (odmowa operacji, choroba czy śmierć kobiety), embriony rozmraża się, aby zginęły. Transakcje handlowe i eksperymenty z embrionami są zabronione pod odpowiedzialnością sądową" (patrz także punkt 36 rezolucji 327/88).

Wiadomości uzupełniające:

a) Punkty 9 i 10 rezolucji 372/88 ECE precyzują, że "zapłodnienie in vitro i in vivo można przeprowadzać tylko w celach leczniczych (zwalczanie bezpłodności) i na zlecenie lekarza. Tego rodzaju operacje wykonują lekarze - wysokiej klasy specjaliści".
   "Zapłodnienie in vivo i in vitro jest niepożądane, ponieważ, po pierwsze, dla dziecka jest lepiej, aby w ojcostwie następowało połączenie pierwiastków biologii, uczuć i legalności" (punkt E preambuły), po drugie - chociaż technika zapłodnienia in vivo i in vitro pozwala "zaspokoić pragnienie legalnego posiadania dzieci, to jednak rodzi poważne problemy związane [...] ze statusem prawnym dziecka poczętego w ten sposób i może doprowadzić do niebezpiecznych eksperymentów i manipulacji z embrionem ludzkim" (punkt B preambuły; patrz również punkty 38, 39 i 40 rezolucji 327/88). I wreszcie, po trzecie, ponieważ "prawo do stosownej tożsamości genetycznej jest jednym z głównych regulaminowych kryteriów w tej dziedzinie" (punkt D preambuły).
   Punkt 10 rezolucji 372/88 precyzuje warunki, które muszą być przestrzegane "w wypadku, gdy ta reguła nie została przyjęta przez państwo członkowskie".
b) Chodzi tu o "zgodę należycie poinformowanych małżonków", a także o "ocenę ich zdolności adopcyjnej". Punkt 10 bierze także pod uwagę "zakaz nieuznawania ojcostwa w przypadku sztucznego zapłodnienia nasieniem dawcy" oraz wyklucza "możliwość jakiegokolwiek zysku dawcy czy personelu medycznego".
c) Ponieważ sztuczne zapłodnienie może być praktykowane tylko "w razie całkowitej sterylności lub poważnego niebezpieczeństwa dla dziecka przy naturalnym poczęciu" (tamże), takich operacji można dokonywać "jedynie w oficjalnie zarejestrowanych ośrodkach, gwarantujących odpowiednie warunki sanitarne [...] i wprowadzających - dla uniknięcia niebezpieczeństwa kazirodztwa - ograniczenia w wykorzystywaniu spermy".
Oprócz tego punkt 3 zalecenia 1100 przewiduje, że "gamety ludzkie używane do eksperymentów naukowych nie mogą służyć do tworzenia zygot i embrionów in vitro, a w końcu do prokreacji".
d) Z tego powodu dawca spermy, komórki jajowej lub embrionu musi zostać anonimowy i zabrania się żądać od niego nawet minimalnych alimentów (punkt 10 rezolucji 372/88).
e) Punkt IV zalecenia 1046 zabrania tworzenia embrionów przy użyciu spermy różnych osób.
f) Odpowiedź wynika z punktu 10 rezolucji 372/88.
g) Zgodnie z tym, co już wcześniej napisano, musi być wykluczona jakakolwiek możliwość zysku zarówno dla dawcy, jak i dla personelu medycznego. Oprócz tego punkty 20 i 23 zalecenia 1100 precyzują, że "kupno i sprzedaż embrionów lub ich komponentów przez ich wytwórców albo osoby trzecie [...] muszą być zakazane. Darowizna organów nie może mieć komercyjnego charakteru".
h) Odpowiedź wynika pośrednio z punktu d).
i) Nie ma wyraźnej odpowiedzi. Potwierdzenie wynika pośrednio z artykułu 10/2 Europejskiej Konwencj i Praw Człowieka.
   Wspomniane dokumenty, przez analogię, mają zastosowanie przy przekazywaniu komórek jajowych lub embrionów.
   Przypominamy, że według Europejskiej Komisji Praw Człowieka (oświadczenie 6564/71) "chociaż prawo tworzenia rodziny jest prawem absolutnym, to jednak nie wynika z niego, że człowiek obowiązkowo musi mieć możliwość wydania potomstwa", ponieważ "zdolność do prokreacji nie jest podstawą małżeństwa ani jego głównym celem" (oświadczenie nr 7654/76).

2. Etyka

   Światowa Organizacja Zdrowia zajęła pozytywne stanowisko w sprawie prokreacji za pomocą środków medycznych, pozwalających mieć dzieci małżonkom, którzy w sposób naturalny nie mogą ich spłodzić. Kiedy jeden lub kilku dawców nie bierze na siebie ojcowskiego obowiązku względem mającego się narodzić dziecka, lekarz musi przekonać się, czy odbiorcy przyjmą pełną odpowiedzialność za dziecko i czy dawcy zrzekli się wszystkich praw do niego bez szkody dla praw dziecka po jego narodzeniu.
   Deklaracja z Madrytu (WHO, 1987) precyzuje:
a) otrzymana zgoda musi dotyczyć także proponowanej metody;
b) pacjenci, tak jak przy innych chorobach, mają prawo do dochowania tajemnicy i do nieingerencji w ich życie prywatne.
   WHO zaleca nie interweniować w proces wyboru płci zarodka oprócz wypadków, gdy taka interwencja pozwoli uniknąć ciężkich chorób w przyszłości.
   WHO odrzuca jakiekolwiek komercyjne podejście; komórka jajowa, sperma czy embrion nie mogą być przedmiotem kupna-sprzedaży.
   "Europejski przewodnik etyki" (1986) dodał w swoim artykule 18, że lekarz postępuje etycznie, gdy w zgodzie ze swym sumieniem odmawia udziału w procesie sztucznego zapłodnienia i proponuje zainteresowanym, aby zwrócili się do innego lekarza.

3. Moralność religijna

a) Katolicka. Punkt widzenia Kościoła katolickiego wyrażony jest w oficjalnych dokumentach, w biuletynach informacyjnych kurii papieskiej, w wywiadach i orędziach Jego Świątobliwości Piusa XII, w dokumentach II Soboru Watykańskiego i w "Osservatore Romano".
   W pracy tej nie braliśmy pod uwagę stanowisk wielu teologów.
   Generalnie moralność katolicka odnosi się negatywnie do sztucznego zapłodnienia, ponieważ w małżeństwie nie ma oddzielenia prokreacji od związku (Paweł VI, Hurnanae Vitae, n. 12); jeszcze bardziej niemoralne jest sztuczne zapłodnienie nasieniem pobranym z banku nasienia, ponieważ "jest przeciwne związkowi małżeńskiemu, godności małżonków, powołaniu rodzicielskiemu i prawu dziecka do poczęcia i przyjścia na świat w małżeństwie i dzięki małżeństwu" (Pius XII, AAS [Acta Apostolicae Sedis] 41 (1949), s. 559; AAS 45 ( 1953), s. 674-675).
b) Protestancka. Punktem wyjścia do refleksji jest dziecko, które ma się narodzić, i jego gwarantowane prawo do stosunków pokrewieństwa. Z tej perspektywy większość kościołów protestanckich nie zaleca sztucznego zapłodnienia, ale i nie wyklucza go.
c) Żydowska. Talmud, traktat Haghiga 15a, naucza, że dziewica może stać się brzemienną, kąpiąc się w wodzie zawierającej spermę. Te słynne słowa, zapisane około 1700 lat temu, przede wszystkim były wzięte pod uwagę przy rozpatrywaniu sztucznego zapłodnienia. Stają się one podstawą legalizacji problemu sztucznego zapłodnienia.
   Przytłaczająca większość rabinów kategorycznie zabrania jakiegokolwiek zapłodnienia spermą pochodzącą od postronnego dawcy.
   Jeśli jednak definitywnie stwierdzono, że praktycznie nie jest możliwa żadna inna terapia, a ta technika daje szansę powodzenia, to w drodze wyjątku dopuszcza się sztuczne zapłodnienie spermą męża (M. Gugenheim, Contre le bebe eprouvette, "Information Juive", marzec 1984).
d) Muzułmańska. Sztuczne zapłodnienie nasieniem postronnego dawcy jest przez islam kategorycznie zabronione. Zapłodnienie może być dokonane tylko przy udziale męża.
e) Buddyjska. Z dobrowolną zgodą małżonków i zachowaniem anonimowości dawcy oraz bez wypłacania mu wynagrodzenia praktyka taka jest dopuszczalna, ponieważ u jej podstawy leży tylko chęć pomocy innym (to pociąga za sobą zrzeczenie się przez dawcę wszelkich praw ojcowskich i niemożliwość ustalenia jego tożsamości). Jednak adopcja przez parę małżeńską powinna mieć pierwszeństwo przed sztucznym zapłodnieniem.
   "Mam synów, mam majątek, i to wzbudza niepokój. W rzeczywistości człowiek sam nie należy do siebie, do kogo należą więc jego synowie, do kogo jego majątek?" (Dhammapada, 62).