1.

   Intencją prezentowanej pracy jest przedstawienie przeglądu norm i zasad prawa międzynarodowego, odnoszących się do problemów rozpatrywanych w załączonych przykładach.
   Jak łatwo zauważyć, niektóre kwestie - ważne w relacji lekarz-pacjent pozostają dzisiaj bez odpowiedzi. Zwraca uwagę fakt, że droga prawa międzynarodowego do ochrony praw człowieka w ogólności, a szczególnie w dziedzinie medycyny, jest bardzo długa, częstokroć nawet dłuższa niż droga rozwoju systemów prawa wewnętrznego.
Rozpatrywanie konkretnych przypadków pozwala wypełniać luki w prawie międzynarodowym.
   Okoliczności tak się ułożyły, że instytucje prawa międzynarodowego odnoszące się do praw człowieka zostały powołane głównie do obrony obywatela przed państwem i jego przedstawicielami, a także do rozszerzania gwarancji w tej dziedzinie i sfery oddziaływania tych praw.
   Należy także zwrócić uwagę, że wiele rozpatrywanych in abstracto problemów może być rozwiązanych w ten lub w inny sposób, w zależności od religii i moralności, podczas gdy prawo międzynarodowe musi koniecznie tworzyć wspólne punkty odniesienia dla mnóstwa państw i ludzi.
   Wreszcie nie można zapominać, że wiele problemów medycznych i biomedycznych zostało poddanych badaniom zupełnie niedawno i tu tkwi przyczyna trudności nie tylko międzynarodowych komisji, tworzonych ad hoc, ale także prawodawców krajowych.
   W konsekwencji, aby prawidłowo zrozumieć znaczenie osiągnięć i rodzaj trudności związanych z tym, co trzeba jeszcze zrobić, nie należy rozważać modeli teoretycznych, ale patrząc w przeszłość pomyśleć, jak pracowano nad odnowieniem zniszczonej po II wojnie światowej ustawowej ochrony praw indywidualnych (w szczególności socjalnych) i nad pokonywaniem oporu stawianego przez niektóre państwa częściej, niż się niektórym wydaje, w doskonaleniu międzynarodowych gwarancji praw człowieka.
   Ponadto należy zauważyć, że w związku ze stałą ewolucją pojęcia "zdrowie" w kierunku osiągania coraz wyższych standardów wynikają problemy coraz trudniejsze do rozwikłania.
   W takiej perspektywie prawo międzynarodowe prezentuje się jako tylko jeden, co nie znaczy, że mniej trudny i skomplikowany, krok wspólnoty międzynarodowej na drodze ku powszechnej ochronie zdrowi a indywidualnego i wspólnego.

2.

   Generalnie prawo międzynarodowe obliguje państwa do dostosowania ustawodawstwa krajowego do norm prawa międzynarodowego.
   W tych warunkach bardzo ważna jest kwalifikacja natury prawnej norm międzynarodowych: należy określić, czy są one obligatoryjne dla państw, czy nie, a jeśli tak, to czy obywatel może opierać się na nich przy wnoszeniu powództwa.
   W pierwszym wypadku państwo obowiązane jest bezwarunkowo przestrzegać norm międzynarodowych, w drugim - obowiązki międzynarodowe są wypełnione, jeśli wytyczone cele są osiągane za pomocą środków, które wybiera samo państwo, ale bez ograniczeń co do czasu. Państwo nie może być zmuszane do przyspieszenia procedur adaptacji prawa wewnętrznego do prawa międzynarodowego, jeśli ma ono inne priorytety lub trudności ekonomiczne czy finansowe.
   Te dwie sytuacje należy rozpatrywać zarówno na płaszczyźnie relacji między państwami (odpowiedzialność międzynarodowa dopuszcza naruszanie obligatoryjnych norm prawnych), jak i w wypadku skargi obywateli przeciwko państwu: przepisy prawa międzynarodowego, które nie rozciągają się bezpośrednio na obywateli (na przykład prawa ekonomiczne i socjalne), nie mogą służyć za podstawę przy składaniu skargi przez osobę prywatną nawet wówczas, gdy odpowiednie dokumenty zostały ratyfikowane.
Rozpatrzmy dokładniej klasyfikację rozwiązań międzynarodowych, zwłaszcza ich naturę i efektywność prawną.
   Konwencje międzynarodowe (i dołączone do konwencji protokoły) są obowiązujące dla państw, które je podpisały i ratyfikowały. Konwencje, traktaty i pakty międzynarodowe są współcześnie głównym źródłem prawa międzynarodowego.
   Państwa uczestniczące, wziąwszy na siebie obowiązek stosowania norm prawnych, powinny doprowadzić do zgodności swojego prawa wewnętrznego z prawem międzynarodowym (w szczególności zmienić prawa funkcjonujące, jeśli ich treść sprzeciwia się przyjętym zobowiązaniom) i uchwalić takie akty prawne, które pozwolą realizować w praktyce dobrowolnie przyjęte normy prawa międzynarodowego.
   Normy zawarte w konwencjach międzynarodowych zwykle od razu po ratyfikacji nabierają mocy prawnej i mogą służyć jako podstawa do wnoszenia powództw przez obywateli państwa-członka konwencji. Jednak jeśli wykonanie konwencji zleca się państwu, zwłaszcza w obszarze praw ekonomicznych i socjalnych, to powoływać się na ratyfikowane normy międzynarodowe przy składaniu skarg przez obywateli można tylko wtedy, jeśli po podpisaniu konwencji uchwalono ustawy o odpowiedniej treści. Tylko przymusowe normy o negatywnej treści (na przykład zakaz stosowania tortur) i te, które nie pozwalają na funkcjonowanie norm wewnętrznych, mogą bezpośrednio służyć obywatelom oraz obcokrajowcom legalnie przebywającym w danym państwie do składania skarg.
   Wyjaśnia to, dlaczego do dzisiejszych czasów obrona fundamentalnych praw indywidualnych dotyczących medycyny toczy się drogą pośrednią lub negatywną, mówiąc inaczej, drogą przerwania działań organizacji państwowych mogących spowodować zagrożenia bądź szkody dla fizycznych i psychicznych warunków życia osób, grup, kategorii obywateli i narodów.
   Pozytywna ochrona zdrowia (kiedy normy prawa nie tylko przewidują kary za zachowanie wyrządzające szkodę osobie, lecz dążą do prewencji i gwarantują choremu leczenie - dziedzina praw ekonomicznych i socjalnych) jest przedmiotem wielu międzynarodowych konwencji, w tym dokumentów wydanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych: Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (tzw. Pakt Społeczny) oraz konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy.
W związku z powyższym należy podkreślić rolę mechanizmu kontroli stworzonego przez ECOSOS (Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ), powierzając jej uważne obserwowanie państw, które podpisały i ratyfikowały wspomniany pakt, aby wypełniały konkretnie, choćby i stopniowo, przyjęte na siebie obowiązki.
   W organizacjach europejskich istnieje nieznaczna różnica między ochroną obywatelskich praw politycznych a ochroną praw socjalnych. Dzięki mniejszej liczbie zrzeszonych państw, ich przynależności do jednego kręgu ekonomicznego, socjalnego i kulturowego i prawie identycznym problemom i potrzebom łatwiej mogą one osiągnąć jednorodność w kodyfikacjach i stosowaniu rozwiązań zawartych w międzynarodowych konwencjach. Przede wszystkim odnosi się to do Rady Europy, w której ramach prawa obywatela w konfrontacji z państwem mogą być lepiej chronione dzięki istnieniu mechanizmu umożliwiającego indywidualne zwrócenia się do Europejskiej Komisji Praw Człowieka i do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a praw socjalnych efektywnie broni Europejska Karta Społeczna. To samo można powiedzieć o dokumentach ECE (Economic Comission for Europe - Europejska Komisja Ekonomiczna) regulujących prawa pracowników; europejskie regulacje stają się obowiązującym prawem automatycznie po opublikowaniu ich w gazecie urzędowej Wspólnoty Europejskiej.
   Co się tyczy dyrektyw (skierowanych do państw członkowskich), to obligatoryjne są tylko wskazane w nich cele, sposób zaś dojścia do nich każde z państw może swobodnie wybrać. Nieprzestrzeganie dyrektyw przez którekolwiek z tych państw może stać się, z inicjatywy Komisji Wspólnoty Europejskiej albo innych członków, przedmiotem rozprawy przed sądem.
   Chociaż źródłem norm prawa międzynarodowego są dzisiaj umowy międzynarodowe i konwencje, należy wziąć pod uwagę i inne dokumenty - rezolucje i zalecenia organizacji międzynarodowych.
   Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Komitetu Ministrów i Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (nie stosuje się tu rezolucji przyjętych przez komisje lub Komitet Ministrów ECE) w większości są obowiązujące dla państw, do których są skierowane jako do członków organizacji międzynarodowych. W stosunku do umów społecznych (pactum societatis) każde państwo (członek organizacji międzynarodowej) obowiązane jest przestrzegać decyzji przyjętych większością głosów na posiedzeniach organów kolegialnych.
   Za nieprzestrzeganie rezolucji państwo ponosi odpowiedzialność tylko przed organami organizacji.
   Kiedy rezolucje adresowane są do innych organów organizacji międzynarodowych, mają one czysto wewnętrzne znaczenie. W konsekwencji nie nakładają żadnych obowiązków na państwa członkowskie. Zgodnie z większością źródeł prawa międzynarodowego państwa członkowskie przy opracowywaniu praw krajowych powinny jednak brać pod uwagę zasady zawarte w takich rezolucjach.
   Jeśli chodzi o zalecenia, to nie są one wiążące dla państw członków organizacji międzynarodowych, jednak można się na nich opierać przy opracowywaniu praw krajowych.

3.

   Wśród źródeł międzynarodowej ochrony praw człowieka należy zwrócić uwagę na międzynarodową praktykę sądową, zwłaszcza na wnioski Europejskiej Komisji Praw Człowieka, postanowienia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz decyzje Międzynarodowego Stowarzyszenia Praw Człowieka, wprowadzane w życie zgodnie z Fakultatywnym protokołem dołączonym do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (tzw. Pakt Cywilny) ONZ.
   Co się tyczy systemu indywidualnych skarg w ramach Rady Europy, to w tym wypadku postanowienia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka są obligatoryjne dla państwa, które zostało uznane za stronę przegraną; wnioski komisji odnoszą się tylko do etapu pośredniego i nie mają mocy obowiązującej. Praktyka pokazuje jednak, że państwo często gotowe jest rozstrzygnąć spór z osobą fizyczną polubownie jeszcze w fazie rozpatrywania sprawy przez komisję, aby uniknąć negatywnej reakcji społeczeństwa na nieprzychylny dla niego wyrok.
   Praktyka dowodzi, że państwa często zmieniają prawa w tych wypadkach, kiedy trybunał wydaje decyzję o ich niezgodności z Europejską Konwencją Praw Człowieka. Potwierdza to, że efekty wypełniania postanowień Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mogą wychodzić poza ramy prostego naprawienia szkód wyrządzonych powodowi.
   Co do skarg kierowanych do Międzynarodowego Komitetu Praw Człowieka ONZ, to przeciwnie, postanowienia konstatujące naruszenie Paktu Cywilnego nie są obligatoryjne dla państw członkowskich, jednak raport komitetu jest przesyłany do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, a państwo samo rozstrzyga, jak zareagować na stwierdzenie naruszenia paktu. Z tych przyczyn skuteczność postanowień w konsekwencji jest niewielka, jednak negatywna reakcja opinii publicznej w takiej sytuacji ma tak duży wpływ na państwa, że zmusza je do wykonywania ich.

4.

   Prawo międzynarodowe broni indywidualnych i wspólnych praw w dziedzinie zdrowia z pomocą obligatoryjnych norm prawnych lub zasad nie będących obligatoryjnymi (nierzadko państwa bardziej biorą je pod uwagę niż wspomniane normy).
   Zakres możliwości prawa międzynarodowego jest więc bardzo różnorodny. I chociaż nie zawsze jest ono w stanie rozwiązywać postawione przed nim problemy, niemniej zawiera wiele informacji, które mogą być wykorzystane przy opracowywaniu prawodawstwa krajowego. W konsekwencji państwa powinny zbierać te informacje i dopasowywać do nich własne prawa, chociażby dlatego, że jakieś ustalenia zostały opracowane przez organizacje międzynarodowe, których członkami są te państwa.
   Podjęta ostatnio przez organizacje międzynarodowe praca koordynująca i systematyzująca jasno dowodzi rosnącego zainteresowania prawa międzynarodowego różnymi aspektami problemu zdrowia. Dlatego zasadne jest przypuszczenie, że w bliższej i dalszej perspektywie, choćby powoli i z pokonywaniem różnorodnych trudności, prawa krajowe będą kontynuować rozwój w kierunku rozszerzania indywidualnych i wspólnych gwarancji dla coraz pełniejszej ochrony zdrowia człowieka.