• Medycyna a prawa człowieka - Catherine Lalumiere, sekretarz generalny Rady Europy.
• Wprowadzenie - Jean-Pierre Massue, szef Wydziału Współpracy Naukowej Rady Europy.
• Wstęp - Guido Gerin, przewodniczący Międzynarodowego Instytutu Praw Człowieka, Triest (Włochy).

Medycyna a prawa człowieka

   Od 1949 roku Rada Europy realizuje postawione przed nią zadanie - stworzenie związku państw europejskich, opartego na poszanowaniu demokracji oraz praw człowieka, które są wartościami ogólnoludzkimi.
   Państwa zaangażowane - członkowie Rady Europy, do których dołączają państwa Europy Środkowej i Wschodniej - starają się wypracować, we współpracy międzyrządowej i międzyparlamentarnej, wspólne odpowiedzi, inspirowane prawami człowieka, na problemy, z którymi boryka się współczesne społeczeństwo. Wśród nich na pierwszym miejscu lokują się problemy, będące efektem nowych perspektyw, trudności, a nawet zagrożenia, wynikających z postępu wiedzy i techniki medycznej lub - bardziej ogólnie - z rozwoju nauki o życiu. Prawo do życia i prawo do ochrony zdrowia zajmują tu poczesne miejsce.
   W dzisiejszym niestabilnym świecie istnieje oczywista potrzeba znalezienia punktów odniesienia i wzorców Dlatego w ostatnich latach wiele uwagi poświęca się szeroko pojętej etyce istot żywych. Dużą rolę odgrywa tu Rada Europy, a zwłaszcza specjalna komisja do spraw bioetyki, która kieruje liczne zalecenia w tej materii do państw stowarzyszonych.
   Należy współdziałać w rozpowszechnianiu informacji, dotyczących ochrony fundamentalnych praw i godności człowieka. Każdy Europejczyk wcześniej czy później zetknie się z tego typu zagadnieniami, w szczególności z problemem ustanowienia właściwych stosunków między pacjentem a lekarzem.
   Prezentowana książka, jako rezultat współpracy europejskich naukowców z dziedzin medycyny i praw człowieka, jest instrumentem, służącym do kształcenia i badań teoretycznych. Przeznaczona jest dla wydziałów medycyny i akademii medycznych w całej Europie. Jej treść może zainteresować profesjonalistów z dziedziny ochrony zdrowia (lekarzy i personelu medycznego), prawników oraz socjologów

Wprowadzenie

   "Bezsilny wobec grożącej mu śmierci pacjent rozumie, że jego jedyną szansą jest zawierzenie wiedzy i umiejętnościom lekarza. Zaufanie spotyka się tu z uczciwością. Zaufanie pacjenta jest wprost proporcjonalne do uczciwości i reputacji lekarza. Istnieją dwie drogi gwarantujące takie połączenie: oddziaływanie z zewnątrz albo uświadomienie sobie przez lekarza, jak ważna jest uczciwość w jego profesji".
   Te słowa, wzięte ze wstępu do mojej książki o medycynie i prawach człowieka, odzwierciedlają problemy stosunków pacjent-lekarz, i w ogóle sytuacje zależności i pełnego zaufania, które określają relacje między pacjentem a wszystkimi pracownikami służby zdrowia.
   Pod patronatem Rady Europy utworzono sieć współpracy naukowej w dziedzinie medycyny i praw człowieka i w pierwszej fazie uczeni, zainteresowani tą problematyką, przystąpili do realizacji szerokiego programu wspólnych badań. Prace koordynował Guido Gerin, przewodniczący Międzynarodowego Instytutu Praw Człowieka w Trieście. Rezultaty wieloletnich badań zostały zawarte w publikacji Le medecin face aux droits de l'homme ("Lekarz wobec praw człowieka"), wydanej w 1990 r. w Padwie. Obejmuje ona:

a) aktualne informacje z dziedziny prawa, etyki, deontologii i moralności, odnoszące się do relacji medycyna-prawa człowieka;
b) opisy 146 przypadków (charakterystycznych sytuacji, z którymi może zetknąć się lekarz w swojej praktyce);
c) powołania się na dokumenty z dziedziny prawa, deontologii, etyki bądź moralności, mające zastosowanie w odniesieniu do danego przypadku.

Część I. Człowiek a prawo do ochrony zdrowia

Rozdział I. Prawo do poszanowania jednostki

Podrozdział I. Prawo do życia i prawo do śmierci

§ 1. Prokreacja a prawo do życia

A. Prawo do rodzenia dzieci: ślubnych lub nieślubnych - sztuczne zapłodnienie
B. Prawo do nierodzenia - sterylizacja (dobrowolna albo przymusowa) - aborcja (prawo do narodzin, aborcja jako terapia) - ograniczenie liczby rodzeń

§ 2. Prawna strona śmierci a prawo do śmierci

A. Prawna strona śmierci - stwierdzenie zgonu - prawo do szacunku dla ciała - sekcja zwłok
B. Śmierć wspólna: ludobójstwo
C. Prawo do śmierci: eutanazja i eutanazja selektywna pasywna
D. Nadużycie środków terapeutycznych
Podrozdział II. Pogwałcenie godności człowieka, nietykalności fizycznej i psychicznej oraz wolności osobistej

Podrozdział II. 

§ 1. Pogwałcenie godności człowieka

A. Tortury
B. Nieludzkie traktowanie i poniżanie- niedozwolone praktyki psychiatryczne -ordynarne i okrutne obchodzenie się z kimś - praca przymusowa, niewolnictwo, prostytucja

§ 2. Pogwałcenie nietykalności fizycznej i psychicznej

A. Przeszczep organów
B. Okaleczenie organów płciowych
C. Eksperymenty

§ 3. Uzależnienie od leków

§ 4. Medycyna w warunkach ograniczonej wolności (uwięzienie, internowanie, obóz dla jeńców wojennych)

Podrozdział I. Udział określonych ludzi

§ 1. Prawa specyficzne - kobieta, dziecko, pracownik, emigrant, uchodźca polityczny, więzień, przedstawiciel mniejszości, niepełnoletni, starzec... - upośledzony umysłowo, inwalida
§ 2. Decyzje lekarskie a prawa chorego - prawo do nauki - prawo do informacji - obowiązek zgody - prawo do tajemnicy

Podrozdział II. Odpowiedzialność za stan zdrowia

§ 1. Samokontrola stanu zdrowia - odpowiedzialność osobista: zakaz szkodzenia swojemu zdrowiu: tytoń, alkohol, nadużywanie leków psychotropowych, higiena... rodzina i dziecko - prawa socjalne i obowiązujące normy sanitarne: szczepienia, badania okresowe, kwarantanna, plazmaforeza, leczenie obowiązkowe a przekonania religijne...
§ 2. Odpowiedzialność państwa - prawo do dostępu do pomocy medycznej, rehabilitacja, pomoc socjalna, infrastruktura, pierwsza pomoc... prawa do wzajemnej odpowiedzialności: prawo alimentacyjne, prawo do zdrowego środowiska naturalnego...

Rozdział I: Konieczność okazania pomocy w potrzebie narodom i grupom ludności
 

Podrozdział I. Konflikty zbrojne

§ 1. Statut personelu medycznego
§ 2. Prawo osób korzystających z ochrony

Podrozdział II. Okoliczności nadzwyczajne, epidemie, głód, katastrofy, klęski żywiołowe

Rozdział III. Potrzeba współpracy: stworzenie światowego systemu ochrony zdrowia jako integralnego składnika rozwoju

Podrozdział IV. Umocnienie praw osoby ludzkiej na świecie

§ 1. Swobodne przemieszczanie się ludzi - wolność wykonywania zawodu przez lekarzy za granicą (Wspólnota Europejska, migracja, kraje rozwijające się)
§ 2. Swobodna wymiana informacji i bank danych
§ 3. Swobodna wymiana danych naukowych, medykamentów, substancji organicznych, protez

Podrozdział V. Międzynarodowa ochrona prawa do ochrony zdrowia

Wstęp

   Wspólnota naukowa zaprosiła Międzynarodowy Instytut Praw Człowieka do wzięcia udziału w pogłębionych badaniach, dotyczących problemów etyki medycznej.
Prawa człowieka pojawiają się wraz z jego narodzinami i oczywiście, gdy mówi się o prawach ludzi, myśli się o człowieku jako całości, a w konsekwencji myśli się także o jego godności, wolności i zdrowiu.
   Prawo do życia jest integralną częścią fundamentalnych praw człowieka. Wszystkie międzynarodowe dokumenty, traktaty i konwencje potwierdzają, że pierwszym i najważniejszym z praw fundamentalnych jest prawo do życia.
   Ponieważ lekarz czuwa nad zdrowiem ludzi, instytut, na prośbę Rady Europy, opublikował obszerną pracę Le medicin face aux droits de l'homme ("Lekarz wobec praw człowieka"). Zebrane tu zostały wszystkie międzynarodowe dokumenty i prawa narodowe dotyczące tego zagadnienia, a także przepisy o odpowiedzialności poszczególnych państw. Książka zawiera także normy deontologiczne oraz bierze pod uwagę problemy moralne i religijne, z którymi spotyka się lekarz w swojej praktyce. Przedstawione są w niej różne przypadki z odpowiedziami na pytania, z którymi styka się lekarz w konkretnych sytuacjach, na przykład jak traktować prawo do prokreacji, tajemnicę lekarską, sterylizację, transplantację itd.
   Książka ma służyć przede wszystkim studentom wyższych szkół medycznych, lekarzom i w ogóle pracownikom służby zdrowia. Grupa europejskich naukowców, która współpracowała przy tej publikacji, podjęła decyzję o wydaniu jej skróconej wersji, obejmującej jednak nowe problemy, na przykład takie jak AIDS.
   14 stycznia 1980 r. odbyła się Międzynarodowa Konferencja Organizacji Medycznych i Pokrewnych, która opracowała serię norm deontologicznych nakładających na lekarza obowiązek respektowania praw człowieka i praw chorego. Należy jednak pamiętać o tym, że często lekarz spotyka się z problemami prawnymi, etycznymi lub religijnymi, które musi niezwłocznie rozwiązywać. Niejeden raz decyduje, czy w konkretnym przypadku posługiwać się normami prawa narodowego, czy postanowieniami międzynarodowych konwencji, stosować profesjonalną deontologię czy określone normy etyczne.
   Oto dlaczego instytut próbuje dać odpowiedzi w konkretnych przypadkach, zwłaszcza dzisiaj, gdy borykamy się z chorobami takimi jak AIDS, które przynoszą trudne do przewidzenia skutki i wymagają interwencji lekarza oraz jego odpowiedzialności. Szybki rozwój badań naukowych, a także postęp technologiczny nie pozwalają znaleźć takich odpowiedzi, które byłyby niezmienne w ciągu dłuższego czasu. Naukowcy z instytutu zawsze uważali swobodę poszukiwań za nieodzowny warunek osiągnięcia postępu, wiedząc, że badania naukowe pozwalają jedynie na poznanie prawd tymczasowych, podczas gdy poszukiwanie prawdy absolutnej pozostaje prerogatywą filozofii.
   Niepohamowany rozwój aktywności naukowej mógłby sprawić, że naukowcy ogłosiliby się filozofami. Byłoby to niebezpieczne. Mogłoby to doprowadzić do kompletnie bezpłodnego "scjentyzmu", nie do przyjęcia, jeśli uwzględniać kryteria uniwersalne, którym powinny odpowiadać krytyczne oceny nauki. Nauka ma swoje zadania, ale także określone granice.
   Z poszukiwaniem wiedzy wiąże się wydawanie opinii i formułowanie odpowiedzi, które mają wartość relatywną, ważną jedynie w danym czasie; wszystko zależy od tego, o jakiej dyscyplinie nauki jest mowa.
   Zdaniem uczonych z instytutu stworzenie europejskiej grupy roboczej do spraw etycznych ma bardzo duże znaczenie. Rzecz w tym, że odkrycia naukowe nie mogą być ograniczone do jednego uniwersytetu albo jednego państwa. Poszukiwania mogą i muszą być koordynowane i szeroko prowadzone, wychodząc poza granice europejskich podziałów. Klęska AIDS zmusiła Europejską Akademię Nauk do koordynowania pracy w wielu laboratoriach, które szukają szczepionki przeciwko tej chorobie.
   Skromne wysiłki instytutu na tym polu pozwalają nam na wyrażenie opinii, że jest koniecznością, aby wszyscy - uczeni, prawnicy, filozofowie i działacze religijni - ściśle współpracowali ze sobą, ponieważ w dziedzinie etyki, a w szczególności informacji naukowej, za punkt wyjścia musi służyć im prawo człowieka do życia, do ochrony przed nieodwracalnymi skutkami.
   Przyczyna wydania tych książek, niniejszej i poprzedniej, jest prosta: przekazać użyteczne wiadomości tym, którzy zajmują się ochroną zdrowia, medycyną, biologią, środowiskiem naturalnym czy organizują pracę w instytutach medycznych i innych placówkach naukowych. Chcemy także dać minimum koniecznych informacji, które pomogą znaleźć odpowiedzi na nowe pytania, związane w szczególności z pojawianiem się nowych groźnych chorób.
   Mam nadzieję, że inicjatywa instytutu przyniesie sukces. Ja, jako przewodniczący instytutu, mam zaszczyt przedstawić to skromne, ale aktualne studium, będące dziełem wybitnych specjalistów w swoich dziedzinach.
   I jeszcze jedna refleksja: problemy bioetyki nie tylko przyciągają uwagę uczonych, ale także stają się troską rządów. Francja pierwsza utworzyła narodowy komitet ds. etyki, w ślad za nią poszły Dania i Włochy, a także Wielka Brytania. Komitety te są bardzo potrzebne, ponieważ mogą dostarczać odpowiedzi niemal z dnia na dzień, ustosunkowując się do nowych sytuacji.
   Życzę sobie, aby sama Rada Europy nie traciła z oczu tych problemów i powołała do życia europejski komitet ds. etyki, któremu w przyszłości patronowałoby UNESCO. Chory człowiek zawsze pozostaje człowiekiem, i chociaż średnia długość życia wydłuża się dzięki odkryciom nauki, wciąż wynikają nowe problemy o charakterze etycznym, związane z początkiem i końcem życia człowieka, a także z ochroną godności ludzkiej.